Prawo cywilne

Forma udzielenia pełnomocnictwa najczęściej zależy od rodzaju czynności, jakiej dokonać ma w naszym imieniu pełnomocnik. Chociaż co do zasady pełnomocnictwo nie ma narzuconej żadnej szczególnej, jednolitej formy, zaleca się zachowanie formy pisemnej, która umożliwi pełnomocnikowi legitymowanie się tym dokumentem przy dokonywaniu konkretnych czynności w imieniu mocodawcy.

Formy pisemnej wymaga tzw. pełnomocnictwo ogólne, czyli takie, które obejmuje umocowanie do dokonywania czynności zwykłego zarządu, a zatem wszelkich podstawowych czynności życia codziennego. Pełnomocnictwo ogólne nie obejmuje zatem np. umocowania do zbywania i obciążania nieruchomości, zaciągania pożyczek i zobowiązań wekslowych, czynienia darowizn, przyjmowania i zrzekania się spadków. Takie czynności przekraczają bowiem zakres zwykłego zarządu, gdyż pociągają za sobą znaczące konsekwencje prawne.

Pełnomocnictwo udzielone w formie pisemnej powinno zawierać:

• dane stron, czyli mocodawcy i pełnomocnika: imię, nazwisko, PESEL, miejsce zamieszkania, nazwę i numer dokumentu tożsamości;
• szczegóły dotyczące zakresu uprawnień pełnomocnika;
• określenie miejsca oraz daty jego sporządzenia.

Inne, szczególne formy pełnomocnictwa, są wymagane, gdy czynność prawna cywilnego, do której ma zostać umocowany pełnomocnik, również takiej formy wymaga – np. zbycie lub nabycie nieruchomości zawsze musi być dokonane w formie aktu notarialnego, zatem pełnomocnikowi zastępującemu nas przy zawarciu umowy sprzedaży nieruchomości, powinniśmy udzielić upoważnienia w formie aktu notarialnego. Innymi słowy, forma pełnomocnictwa musi być taka sama jak forma czynności, przy której uczestniczy pełnomocnik.

Forma szczególna może wynikać także wprost z przepisów prawa – np. w art. 1018 § 3 kodeksu cywilnego wskazano, że pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno nastąpić w formie pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym. Prawo spadkowe jest jedną ze specjalizacji naszej Kancelarii w Poznaniu, zapewniamy doradztwo prawne w sprawach tj. stwierdzenie nabycia spadku, dział spadku, zachowek, zabezpieczenie spadku, sporządzenie testamentu i wielu innych.

Warto również pamiętać, że do czynności urzędowych, przed Urzędem Skarbowym, organami ZUS lub innymi organami administracji, często wymaga się złożenia pełnomocnictwa na specjalnie przeznaczonym do tego formularzu – wzory takich formularzy można znaleźć na stronach internetowych poszczególnych urzędów. Nasza Kancelaria Adwokacka Adwokat Małgorzata Jaśkiewicz i Adwokat Justyna Papierska oferuje sporządzanie różnego rodzaju pełnomocnictw dla osób prywatnych oraz przedsiębiorców.

Najogólniej ubezwłasnowolnienie danej osoby można zdefiniować jako pozbawienie albo ograniczenie jej możliwości samodzielnego zawierania umów i decydowania o swoim majątku. Pojęcie to ściśle wiąże się z pojęciem zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych.

Od momentu urodzenia każdy z nas posiada tzw. zdolność prawną – oznacza to, że możemy być podmiotem pewnych praw, np. właścicielem mieszkania, nie możemy jednak zawierać umów i zaciągać zobowiązań. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych nabywamy w momencie ukończenia 13. roku życia i wówczas możemy już samodzielnie zawierać umowy w drobnych sprawach związanych z życiem codziennym. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskujemy natomiast z chwilą osiągnięcia pełnoletności.

Od momentu urodzenia każdy z nas posiada tzw. zdolność prawną – oznacza to, że możemy być podmiotem pewnych praw, np. właścicielem mieszkania, nie możemy jednak zawierać umów i zaciągać zobowiązań. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych nabywamy w momencie ukończenia 13. roku życia i wówczas możemy już samodzielnie zawierać umowy w drobnych sprawach związanych z życiem codziennym. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskujemy natomiast z chwilą osiągnięcia pełnoletności.

Ubezwłasnowolnienie osoby dorosłej sprowadza się właśnie do pozbawienia jej na powrót zdolności do czynności prawnych – częściowo lub całkowicie. 

Ubezwłasnowolnienie całkowite polega na całkowitym pozbawieniu danej osoby zdolności do czynności prawnych. Ubezwłasnowolniony nie może samodzielnie decydować o sobie praktycznie w żadnej kwestii prawnej – nie może zawierać umów ani dysponować swoim majątkiem. W praktyce i w rozumieniu prawa, jest zrównany z dzieckiem, które nie osiągnęło jeszcze wieku 13 lat. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Ubezwłasnowolnienie częściowe polega na ograniczeniu danej osobie zdolności do czynności prawnych. Ma ona takie same prawa jak nastolatek po ukończeniu 13. roku życia, ale przed osiągnięciem pełnoletności – może zatem samodzielnie dokonywać tylko mało istotnych czynności prawnych, głównie zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. umów sprzedaży - zakupu. Aby czynność prawna polegająca na zaciągnięciu zobowiązania lub rozporządzeniu prawem, dokonana przez osobę częściowo ubezwłasnowolnioną, była ważna, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości sądów okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów, przy czym właściwy miejscowo jest sąd miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, a w braku miejsca zamieszkania sąd miejsca jej pobytu. 

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

• małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, 
• krewni w linii prostej oraz rodzeństwo,
• przedstawiciel ustawowy, 
• prokurator,
• Rzecznik Praw Obywatelskich
• Rzecznik Praw Dziecka.

Ubezwłasnowolnienie całkowite możliwe jest wyłącznie wobec osoby, która:

• ukończyła lat 13,
• wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie częściowe natomiast możliwe jest wtedy, gdy dana osoba:

• uzyskała pełnoletność,
• z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Jak widać, zasadniczą różnicą pomiędzy wskazanymi rodzajami ubezwłasnowolnienia jest osiągnięty przez daną osobę wiek oraz stopień zaawansowania choroby lub innej dolegliwości uniemożliwiającej samodzielną egzystencję. Podkreślić należy, że nie każda poważna choroba prowadzić będzie sama w sobie do ubezwłasnowolnienia całkowitego – aby mogło do niego dojść, konieczne jest stwierdzenie niemożności kierowania swoim postępowaniem przez chorego. W świetle prawa cywilnego rozumie się przez to poważne skutki zaburzeń zdrowotnych, takie jak brak świadomego kontaktu z otoczeniem, czy brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw.

Z kolei ubezwłasnowolnienie częściowe będą uzasadniały takie stadia schorzenia, które nie wywierają aż tak negatywnego wpływu na chorego – jest on zatem w stanie samodzielnie decydować o drobnych bieżących sprawach, ale nie radzi sobie do końca z czynnościami prawnymi życia codziennego i potrzebuje w tym zakresie pomocy.

Przepisy prawa cywilnego mówią że dobra osobiste to dobra niemajątkowe, przysługujące każdej osobie fizycznej, a także osobom prawnym oraz jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, którym przepisy prawa cywilnego odrębne przyznają zdolność prawną.

Nie istnieje formalna definicja pojęcia „dóbr osobistych”, prawo cywilne nie zawiera również enumeratywnego wyliczenia wartości, które zaliczyć można do ich katalogu. Przykładowe dobra niemajątkowe znajdziemy w art. 23 kodeksu cywilnego, a są nimi: zdrowie, wolność, cześć (godność i dobre imię), swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Nie oznacza to jednak, że inne wartości nie mogą zostać uznane za dobra osobiste niemajątkowe – najlepszym przykładem może być tutaj choćby prywatność.

Dobra niemajątkowe osobiste mają charakter praw podmiotowych, tj. praw niemajątkowych, tak silnie związanych z podmiotem, któremu przysługują, że razem z nim powstają i wygasają. Nie mogą być przekazywane ani w żaden inny sposób przechodzić na inne osoby, co oznacza, że nie podlegają dziedziczeniu a prawo do ich ochrony przysługuje wyłącznie osobie, której dotyczą.

Aby można było dochodzić ochrony dóbr osobistych, spełnione muszą być łącznie następujące przesłanki:

• istnienie dobra osobistego,
• zagrożenie naruszeniem lub naruszenie tego dobra,
• bezprawność zagrożenia lub naruszenia.

Istnienie dobra osobistego oraz jego zagrożenia lub naruszenia musi udowodnić osoba dochodząca ochrony, zaś sprawca naruszenia może bronić się wykazując, że nie działał bezprawnie. Aby wykazać istnienie naruszenia, nie wystarcza powołanie się na subiektywne odczucia, takie jak krzywda, dyskomfort, ujemne przeżycie psychiczne. Naruszenie lub zagrożenie musi być oparte o kryteria zobiektywizowane. 

Jeśli już jednak dojdzie do takiego naruszenia i było ono bezprawne, można żądać:

• zaniechania tego działania,
• usunięcia jego skutków, w szczególności złożenia oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie,
• zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny,
• zaś jeśli wskutek naruszenia dobra osobistego została dodatkowo wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

Jeśli spotkaliśmy się z naruszeniem dóbr osobistych, zaleca się w pierwszej kolejności skierowanie do sprawcy naruszenia pisemnego wezwania do zaprzestania naruszania dóbr osobistych poszkodowanego. Jeśli zaś takie działanie nadal nie przyniesie pożądanego rezultatu, zgodnie z przepisami prawa cywilnego można skierować pozew do właściwego sądu okręgowego.
W tym celu rekomendujemy skorzystanie z pomocy prawnej adwokata lub radcy prawnego, który odpowiednio zadba o najlepszy interes poszkodowanego. Ochrona dóbr osobistych to jedna ze specjalizacji naszej kancelarii w Poznaniu.

Renoma to nic innego, jak dobre imię osoby prawnej, czyli opinia innych osób o działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę – należy do kategorii dóbr osobistych, które podlegają ochronie na podstawie przepisów art. 23 i 24 kodeksu cywilnego. Zgodnie z prawem cywilnym renomę posiadają wszystkie osoby prawne, niezależnie od rodzaju, rozpoznawalności, czy czasu prowadzenia działalności gospodarczej.

Naruszenie renomy przedsiębiorstwa może polegać w szczególności na takich działaniach, które mają na celu zburzenie dobrej opinii o firmiei doprowadzenie do utraty zaufania potrzebnego do jej prawidłowego funkcjonowania – np. nieuzasadnionej krytyce, rozpowszechnianiu nieprawdziwych informacji, oczernianiu firmy, zarzucaniu jej niewłaściwego postępowania w toku prowadzonej działalności gospodarczej. Należy przy tym mieć na uwadze, że nie stanowi naruszenia renomy obiektywna, konstruktywna krytyka wyrażana na temat działalności osoby prawnej, jeśli mieści się ona w granicach dozwolonej wolności słowa i nie opiera się na fałszywych, krzywdzących przedsiębiorcę informacjach.

W przypadku naruszenia renomy osoby prawnej, może ona podjąć działania zmierzające do ochrony jej dóbr osobistych. W pierwszej kolejności konieczne będzie zwrócenie się do sprawcy z wezwaniem do zaprzestania naruszeń – najlepiej sporządzić takie wezwanie na piśmie, określając w jego treści, na czym polegało naruszenie i kiedy miało miejsce, a także wyznaczając termin na ustosunkowanie się do wskazanych roszczeń. Można również w wezwaniu zażądać m. in. publicznych przeprosin, usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych czy określonej kwoty zadośćuczynienia lub odszkodowania, jeśli będziemy w stanie wykazać, że doszło do powstania szkody.

Jeśli wezwanie do zaprzestania naruszeń okaże się nieskuteczne, przedsiębiorca będzie uprawniony do złożenia pozwu o ochronę dóbr osobistych. W toku postępowania sądowego poszkodowana osoba prawna może wystąpić z tymi samymi roszczeniami, których spełnienia domagała się w treści wezwania do zaprzestania naruszeń.

Odszkodowanie jest świadczeniem (najczęściej pieniężnym) należnym poszkodowanemu za wyrządzenie szkody przez inny podmiot – osobę fizyczną, osobę prawną czy nawet Skarb Państwa. Stanowi ono finansową rekompensatę za uszczerbek, który powstał w majątku poszkodowanego na skutek zdarzenia wywołującego szkodę. Wysokość odszkodowania ocenia się zatem w odniesieniu do rozmiarów szkody i jej wartości. Odszkodowanie powinno pokrywać nie tylko faktyczny uszczerbek majątkowy poszkodowanego, ale także tzw. utracone korzyści, czyli na przykład wynagrodzenie, które poszkodowany mógłby uzyskać, gdyby nie doszło do zdarzenia wywołującego szkodę.

W przepisach prawa cywilnego wyróżnia się dwa typy odpowiedzialności odszkodowawczej: 

• odpowiedzialność kontraktową – wynikającą z umowy, której treść nakłada na strony obowiązek naprawienia szkody, jeśli taka powstanie na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zawartych w umowie zobowiązań,
• odpowiedzialność deliktową – wynikającą z podejmowania przez sprawcę szkody działań sprzecznych z prawem oraz z zasadami życia społecznego (np. na skutek popełnienia przestępstwa).

Dla zaistnienia odpowiedzialności odszkodowawczej muszą wystąpić określone przesłanki: 

• bezprawność czynu – złamanie przepisów powszechnie obowiązującego prawa lub zasad współżycia społecznego lub (w przypadku odpowiedzialności kontraktowej) niewykonanie bądź nieprawidłowe wykonanie zobowiązania,
• adekwatny związek przyczynowy – obiektywne istnienie zależności pomiędzy działaniem sprawcy a powstałą szkodą i jej rozmiarem, ustalany w sposób obiektywny,
• wina sprawcy – umyślna bądź nieumyślna.

Odszkodowanie może przybrać dwie formy, w zależności od wyboru poszkodowanego: 

• przywrócenia do stanu istniejącego przed wyrządzeniem szkody, o ile jest to w ogóle możliwe (tzw. restytucja naturalna),
• zapłaty określonej sumy pieniężnej (rekompensata pieniężna).

W przypadku gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe bądź gdy wiąże się to z nadmiernymi trudnościami czy kosztami zobowiązanego, poszkodowany musi poprzestać na pieniężnym odszkodowaniu. 

Dochodzenie odszkodowań może odbywać się w drodze umowy lub procesu sądowego.
O odszkodowaniu umownym możemy mówić wtedy, gdy jest ono z góry określone w treści umowy na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania łączącego strony. Natomiast odszkodowanie kompensacyjne, mające na celu zadośćuczynienie i naprawienie szkody, najczęściej wymaga interwencji sądu, nawet w przypadku, gdy zawarliśmy umowę z zakładem ubezpieczeń – często bowiem dochodzi do sytuacji, w których wypłacane na podstawie umów odszkodowania są niewystarczające do faktycznego pokrycia szkody. Wówczas można sądownie dochodzić wypłaty kwoty stanowiącej różnicę pomiędzy faktyczną wysokością szkody a kwotą wypłaconą przez ubezpieczyciela.

Szczególnym sposobem uzyskania odszkodowania jest dochodzenie odszkodowań w postępowaniu karnym – w przypadku popełnienia przestępstwa, może ono stanowić dodatkową formę ukarania oskarżonego. W polskim prawie przewidziano taką możliwość na gruncie prawa autorskiego czy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, jednak nie jest to powszechnie stosowane rozwiązanie, a świadczenia pieniężne z tego tytułu są najczęściej zasądzane na określony cel społeczny. Nasza Kancelaria Adwokacka Adwokat Małgorzata Jaśkiewicz i Adwokat Justyna Papierska oferuje kompleksowe dochodzenie odszkodowań.

Odszkodowanie to świadczenie przysługujące poszkodowanemu z tytułu wyrządzonej mu szkody majątkowej, natomiast zadośćuczynienie przysługuje w przypadku wyrządzenia szkody niemajątkowej. Dotyczy to na przykład obrażeń ciała, śmierci bliskiej osoby, naruszenia dóbr osobistych oraz wszelkich negatywnych konsekwencji emocjonalnych dla poszkodowanego, które wiążą się z wyrządzoną szkodą. Celem zadośćuczynienia jest zatem złagodzenie wyrządzonych krzywd psychicznych i moralnych poszkodowanego, nie zaś uszczerbku majątkowego – jak w przypadku odszkodowania.

Zadośćuczynienie ma wyłącznie formę pieniężną, bowiem w zasadzie zawsze dotyczy sytuacji, których nie da się już przywrócić do stanu poprzedniego. Nie ma możliwości naprawienia w inny sposób niż w formie zadośćuczynienia pieniężnego, szkód niemajątkowych, powstałych na skutek traumatycznych zdarzeń wywołujących szkodę. 

Podkreślić należy, że na skutek jednej i tej samej szkody, może dojść do wyrządzenia szkód majątkowych oraz niemajątkowych równocześnie – przykładowo, gdy w wyniku wypadku samochodowego doznaliśmy poważnego uszczerbku na zdrowiu, powstała szkoda majątkowa, polegająca na konieczności pokrycia kosztów leczenia, jak również szkoda niemajątkowa, w postaci cierpienia psychicznego lub nawet traumy doznanej na skutek zdarzenia. W takiej sytuacji dochodzenia odszkodować i zadośćuczynienia może mieć miejsce w jednym postępowaniu sądowym. Nasz prawnik udzieli Państwu pomocy prawnej w dochodzeniu zadośćuczynienia oraz odszkodowania.

W rozumieniu prawa cywilnego za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą
z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Oznacza to, że konsumentem w świetle prawa może być wyłącznie osoba fizyczna. Obecnie przepisy wprowadziły jednak dodatkowe możliwości, w których nawet przedsiębiorca będzie mógł skorzystać z uprawnień konsumenckich.

Zakres ochrony konsumenckiej zależy bowiem w praktyce od rzeczywistego celu zakupów dokonywanych przez przedsiębiorcę. Za przedsiębiorcę uznać tutaj należy także osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą podlegającą wpisowi do CEIDG. Jeżeli dokonuje on zakupów niezwiązanych z prowadzoną przez niego działalnością gospodarczą, to przysługują mu wszystkie prawa konsumenckie. W ujęciu praktycznym można uznać, że przedsiębiorca posiada przymiot konsumenta, gdy zakupiony przez niego towar lub usługa nie stanowią kosztów uzyskania przychodów, tj. gdy nie zostanie wystawiona faktura sprzedażowa.

Od stycznia 2021 roku zgodnie z przepisami prawa cywilnego z dodatkowej ochrony korzystają osoby fizyczne prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą, zarejestrowaną w CEIDG, zawierające umowę bezpośrednio związaną z prowadzoną działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla nich charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej przez nią działalności gospodarczej. Umowa nie ma charakteru zawodowego, jeżeli przedsiębiorca nie zawiera jej w ramach dokonywanych czynności wynikających z przedmiotu prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, na który wskazuje wpis w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej.

Przykładem może być choćby zakup ekspresu do kawy na potrzeby kancelarii adwokackiej – kancelaria nie prowadzi działalności gastronomicznej czy sprzedaży akcesoriów baristycznych, zatem mimo zakupu sprzętu na potrzeby firmy – „na fakturę” – osoba fizyczna prowadząca kancelarię będzie w tym wypadku korzystać z rozszerzonych uprawnień konsumenckich,
w szczególności:

• umowy zawierane przez nią ze sprzedającym nie mogą zawierać klauzul niedozwolonych,
• skorzysta z szerszej ochrony w przypadku dochodzenia uprawnień z tytułu rękojmi,
• może odstąpić od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorcy w ciągu 14 dni.

Bezpodstawne wzbogacenie polega na uzyskaniu korzyści majątkowej kosztem innej osoby bez podstawy prawnej. Osoba, która wzbogaciła się bezpodstawnie, zobowiązana jest do wydania korzyści w naturze, a jeśli jest to niemożliwe – do zwrotu jej wartości.

Dla zaistnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie ma znaczenia wiedza, wola stron, dobra lub zła wiara wzbogaconego/zubożonego, to, w jaki sposób nastąpiło wzbogacenie, w tym zwłaszcza, czy do przesunięcia majątkowego doszło w wyniku działania bądź zaniechania wzbogaconego, zubożonego, czy osoby trzeciej – w każdym wypadku, w którym zaistniało nieuzasadnione przesunięcie majątkowe, można dochodzić jego zwrotu.

Zwrot korzyści powinien nastąpić w naturze (jeśli oczywiście jest to w ogóle możliwe) –wzbogacony powinien wydać zubożonemu to, co bez podstawy prawnej uzyskał, w tym również pożytki naturalne i cywilne, jakie przyniósł mu przedmiot wzbogacenia. Gdy zwrot korzyści w naturze nie jest możliwy, wzbogacony powinien wydać uprawnionemu wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody. Jeżeli zaś nie istnieją żadne korzyści podlegające zwrotowi w naturze, a mimo to istnieje stan wzbogacenia, można żądać od wzbogaconego zapłaty określonej kwoty pieniężnej. 

Nie można żądać zwrotu korzyści od wzbogaconego, jeżeli zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu. Przepisy prawa cywilnego regulują również sytuację, w której wzbogacony wyzbył się korzyści nieodpłatnie na rzecz osoby trzeciej – wówczas osoba ta staje się dłużnikiem zubożonego, a dotychczas wzbogacony jest zwolniony z odpowiedzialności. Warto przy tym podkreślić, że obowiązek zwrotu bezpodstawnie uzyskanych korzyści nie wyklucza możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych, jeśli istnieją ku temu odpowiednie przesłanki. 

Szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne. Występuje ono wtedy, gdy:

• ten, kto je spełnił nie był w ogóle zobowiązany;
• ten, kto je spełnił nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
• podstawa świadczenia odpadła;
• zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
• czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Przepisy kodeksu cywilnego zrównują powyższe sytuacje z wystąpieniem bezpodstawnego wzbogacenia, a zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. Podobnie jak w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, istnieją jednak wyjątki – nie można bowiem żądać zwrotu świadczenia, jeżeli:

• spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
• spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
• świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
• świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Podkreślić należy, że wskazane przesłanki dotyczą wyłącznie nienależnego świadczenia, nie zaś każdego przypadku bezpodstawnego wzbogacenia.

Przepisy prawa cywilnego za produkt niebezpieczny uznają każdą rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą, jak również zwierzęta i energię elektryczną. Produkt taki uznaje się za niebezpieczny, jeśli nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. O tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania go na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu. Co istotne, produkt nie może być uznany za niezapewniający bezpieczeństwa tylko dlatego, że później wprowadzono do obrotu podobny produkt ulepszony.

Za szkodę wyrządzoną komukolwiek poprzez produkt niebezpieczny odpowiada ten, kto go wytworzył w zakresie swojej działalności gospodarczej, tj. producent. Odpowiada on jednak za szkodę majątkową tylko wówczas, gdy rzecz zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany. Odszkodowanie za szkodę na mieniu nie obejmuje uszkodzenia samego produktu ani korzyści, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć w związku z jego używaniem.

Podobnie jak w przypadku każdej odpowiedzialności odszkodowawczej, również od wskazanej odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny można zostać zwolnionym. Producent nie odpowiada zatem odszkodowawczo, jeżeli:

• produktu nie wprowadził do obrotu,
• wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności gospodarczej,
• właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie,
• nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu, albo gdy właściwości te wynikały z zastosowania przepisów prawa.

To jednak na producencie ciąży obowiązek wykazania powyższych okoliczności celem uwolnienia się od odpowiedzialności. W prawie cywilnym funkcjonuje bowiem domniemanie, zgodnie z którym przyjmuje się, że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta.

Może również dojść do sytuacji, kiedy odpowiedzialność producenta zostaje wyłączona na rzecz innych podmiotów, tj.:

• współwytwórców produktu, gdy wytworzona przez nich część, dostarczony materiał lub surowiec były wadliwe, chyba że wyłączną przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta,
• osób podających się za producenta, gdy umieszczają identyfikujące producenta oznaczenia na produkcie, opakowaniu lub w dokumentacji,
• importerów, gdy produkt pochodzenia zagranicznego wprowadził do obrotu krajowego w zakresie swojej działalności gospodarczej,
• zbywców produktu niebezpiecznego, gdy nie wiadomo, kto jest producentem lub osobą podającą się za producenta, wytwórcą części składowej lub importerem.

Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu.

Odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie można wyłączyć ani ograniczyć, a istnienie tej odpowiedzialności nie wyłącza odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych, za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania oraz odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości.

Najczęściej wierzycielowi zależy na świadczeniu dłużnika. Może się jednak zdarzyć, że z jakiegoś powodu wierzyciel odmówi przyjęcia świadczenia. W takiej sytuacji możemy mówić o tzw. zwłoce wierzyciela – nastąpi ona jednak wyłącznie wówczas, gdy wierzyciel bez uzasadnionego powodu:

• uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, 
• odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione,
• oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.

W razie zwłoki wierzyciela dłużnikowi przysługuje prawo do odszkodowania za wynikłą stąd szkodę. Może również złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego i to rozwiązanie jest rekomendowane w pierwszej kolejności.

We wniosku dłużnik mu wskazać wszelkie dowody na to, że wierzyciel dopuszcza się zwłoki i bez uzasadnionego powodu odmawia przyjęcia zaofiarowanego świadczenia. Sąd rozpoznający wniosek nie bada jednak prawdziwości twierdzeń dłużnika, ograniczając się jedynie do oceny, czy złożenie do depozytu jest prawnie uzasadnione. Dłużnik powinien określić także zobowiązanie łączące go z wierzycielem, przytoczyć okoliczności uzasadniające złożenie wniosku, opisać składany do depozytu przedmiot oraz wskazać osobę wierzyciela i warunki, pod którymi ma nastąpić wydanie mu przedmiotu.

Zwłoka wierzyciela ustaje z chwilą wyartykułowania przez wierzyciela oświadczenia, że chce świadczenie przyjąć albo przystąpienia do realizacji czynności, bez której nie mogło być ono spełnione. Zwłoka wierzyciela nie powoduje wygaśnięcia zobowiązania. Nie upoważnia też dłużnika do odstąpienia od umowy, chyba że uprawnienie to wynika z przepisów szczególnych. 

W przypadku posiadania kilku długów wobec jednego wierzyciela, podstawową zasadą jest możliwość zdecydowania przez dłużnika, którą zaległość chce zaspokoić w pierwszej kolejności. Wyborowi dłużnika wierzyciel nie może się sprzeciwić. Może natomiast zaliczyć to, co przypada na poczet konkretnego długu, przede wszystkim na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia główne.

Oznacza to, że uprawnienia dłużnika ograniczają się do wskazania konkretnego zobowiązania, na poczet którego zaliczona ma być jego wpłata, zaś w ramach tego wybranego przez dłużnika zobowiązania aktualizuje się uprawnienie wierzyciela do decydowania, czy przeznaczyć całość lub część świadczenia na poczet należności ubocznych, czy też na świadczenie główne. Dłużnik nie może się sprzeciwić decyzji wierzyciela w tym zakresie.

Dłużnik może wyrazić swoją wolę względem zaliczenia świadczenia na poczet określonego długu w dowolny sposób – przepisy prawa zobowiązań nie wskazują konkretnej formy, w jakiej takie oświadczenie powinno być dokonane. O zamiarze dłużnika może świadczyć nawet sama wysokość spełnionego świadczenia. Uprawnienie to przysługuje jednak wyłącznie na etapie uiszczania świadczenia – jeśli dłużnik nie skorzysta z niego we właściwym czasie, niemożliwe będzie późniejsze żądanie zaliczenia świadczenia na poczet innego długu, np. w postępowaniu sądowym. Również późniejsza bierność wierzyciela nie uprawnia już dłużnika do dokonywania wyboru, na poczet którego długu chce zaliczyć swoje świadczenie.

Jeżeli dłużnik nie wskazał, który z kilku długów chce zaspokoić, a przyjął pokwitowanie, w którym wierzyciel zaliczył otrzymane świadczenie na poczet jednego z tych długów, dłużnik nie może już żądać zaliczenia na poczet innego długu. Jeśli zatem wierzyciel chce skorzystać z prawa do decydowania o tym, na jaki dług zaliczyć otrzymaną należność, powinien wskazać to wyraźnie w pokwitowaniu – w przeciwnym razie wybór może okazać się nieskuteczny. Można przyjąć, że w tym wypadku przepisy zastrzegają szczególną formę wyrażenia woli przez wierzyciela. Przyjęty przez wierzyciela sposób rozliczenia wywoła skutek w momencie doręczenia pokwitowania dłużnikowi, który dokument ten przyjmie.

W braku oświadczenia dłużnika lub wierzyciela spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych – na poczet najdawniej wymagalnego. 

Możliwości zabezpieczenia roszczeń pieniężnych w umowach są stosunkowo szerokie i pozwalają wybrać rozwiązanie dogodne dla obu stron. Do najczęściej stosowanych zabezpieczeń umownych w stosunku do roszczeń pieniężnych zaliczyć można:

1. Weksel – powszechność tego rodzaju zabezpieczenia wynika przede wszystkim z prostoty i braku jakichkolwiek kosztów związanych z wystawieniem weksla in blanco. Przy ustanowieniu tego rodzaju zabezpieczenia należy zadbać o sporządzanie deklaracji wekslowej, która zawierać będzie szczegółowe warunki i sposób wypełnienia weksla. Posiadacz weksla, w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy
   i zaktualizowania się warunków ustalonych w deklaracji wekslowej będzie mógł wypełnić weksel in blanco i skierować na jego podstawie pozew do sądu w trybie postępowania nakazowego, co znacznie przyspiesza rozpoznania sprawy i skierowanie jej do egzekucji.
2. Hipoteka – najczęściej spotykane zabezpieczenie w bankowych umowach kredytowych. Nie ma jednak żadnych przeszkód do zastosowania tego rodzaju zabezpieczenia również w innych umowach cywilnoprawnych, zwłaszcza, że umożliwia ono zaspokojenie wierzyciela z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.
3. Sankcje za opóźnienie w płatności – formą zabezpieczenia należności pieniężnych jest również bezpośrednie usankcjonowanie w treści umowy odsetek za każdy dzień opóźnienia. Podkreślić należy, że tego rodzaju postanowienia nie należy mylić z zastrzeżeniem kary umownej, która stanowić może wyłącznie zabezpieczenie roszczeń niepieniężnych (zob. szerzej na ten temat – poniżej).
4. Poręczenie – przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał. Tego rodzaju zabezpieczenie będzie możliwe wyłącznie w przypadku, gdy zobowiązany może liczyć na pomoc zaufanej osoby, wymaga to bowiem udziału osoby trzeciej w stosunku umownym i wzięcia przez nią na siebie ryzyka majątkowego za cudze zobowiązanie.
5. Oświadczenia o poddaniu się egzekucji – popularnie zwane w żargonie prawniczym „777”, ponieważ jego dopuszczalność wynika z treści art. 777 kodeksu postępowania cywilnego. Jest to bardzo wygodne rozwiązanie w przypadku zawierania umowy w formie aktu notarialnego. Umożliwia bowiem zawarcie w treści umowy oświadczenia, w którym dłużnik poddaje się egzekucji i które obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy w akcie wskazano zdarzenie, od którego uzależnione jest wykonanie obowiązku, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności. Taka klauzula umożliwia dochodzenia należności od dłużnika bez postępowania sądowego.
6. Gwarancje bankowe lub ubezpieczeniowe – rzadko stosowane w umowach innych niż umowy o roboty budowlane. Polega na pisemnym zobowiązaniu banku/ubezpieczyciela do zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz beneficjenta gwarancji, w przypadku wystąpienia określonego w umowie gwarancyjnej zdarzenia losowego lub w przypadku, gdy nie wykonano na rzecz beneficjenta gwarancji oznaczonego świadczenia.

Najpowszechniejszym sposobem zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych w umowie jest zastosowanie kary umownej. Pojęcie to dotyczy wyłącznie roszczeń niepieniężnych i nie można w ten sposób zabezpieczyć zapłaty.

Zgodnie z regulacjami prawa cywilnego, można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Roszczenie powstaje z chwilą wystąpienia po stronie wierzyciela  szkody, zatem udowodnienie, że szkoda nie powstała, jest równoznaczne z wykazaniem, że nie zaistniały okoliczności uzasadniające zapłatę kary.

Wysokość kary określa się wprost w treści postanowienia umownego i nie musi być uzależniona od wysokości poniesionej przez drugą stronę szkody z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Jednocześnie przepisy wskazują, że żądanie odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

Na wysokość kary umownej ma wpływ częściowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, może on żądać zmniejszenia kary umownej – to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Jest to tzw. miarkowanie kary umownej. Pojęcie „rażącego wygórowania” nie jest zdefiniowane ustawowo i wymaga sięgnięcia do stanowiska orzecznictwa – Sąd Najwyższy zwraca uwagę na kwestie związane z nieostrością tego wyrażenia, wskazując, że kara umowna może być uznana za rażąco wygórowaną gdy jest ona równa bądź zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją przewidziano, chyba że dłużnik nie spełnił świadczenia w ogóle (II CK 420/04 ).

W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika, jeśli szkoda przekroczyła wysokość ustalonej kary umownej, wierzyciel może żądać dodatkowo zapłaty odszkodowania uzupełniającego do wysokości szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. 

W języku potocznym pojęć tych używa się zamiennie, jednak w rozumieniu prawa cywilnego opóźnienie i zwłoka to dwa różne terminy, z którymi wiążą się dla dłużnika odmienne konsekwencje.

O tym, czy mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem w spełnieniu świadczenia, decyduje wina dłużnika lub jej brak – opóźnienie występuje bowiem wtedy, gdy dłużnik nie wykonuje zobowiązania z przyczyn od siebie niezależnych, natomiast zwłoka, gdy dłużnik ponosi odpowiedzialność (winę) za niewykonanie zobowiązania na czas.

W prawie cywilnym przyjmuje się co do zasady, że opóźniony w spełnieniu świadczenia dłużnik pozostaje w zwłoce, zaś jeśli stan taki wynika z przyczyn od niego niezależnych – musi to udowodnić. Wierzyciel nie ma obowiązku udowadniania, że do braku np. zapłaty w terminie doszło na skutek okoliczności zależnych od dłużnika. Konsekwencje rozróżnienia zwłoki i opóźnienia w rozumieniu prawa są istotne przede wszystkim w kwestii naliczania odsetek oraz stosowania kary umownej.

W przypadku odsetek sytuacja jest dość prosta – kodeks cywilny określa wprost, że wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Zawsze można więc żądać odsetek za brak zapłaty świadczenia w terminie, bez względu na to, czy dłużnik nie zapłacił z przyczyn od siebie zawinionych, czy też na skutek okoliczności zawinionych.

W odniesieniu do kary umownej powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na traktujące o niej zapisy umowy. Jeśli w stosunku umownym występujemy po stronie wierzyciela, należy zadbać o zastrzeżenie kary umownej na wypadek „opóźnienia”, natomiast gdy jesteśmy dłużnikiem, najlepiej dążyć do uregulowania kary na wypadek „zwłoki”. Umożliwi to uchylenie się od obowiązku zapłaty odsetek w przypadku niespełnienia świadczenia z przyczyn od nas niezależnych.

Wierzyciel może żądać odsetek za każdy dzień opóźnienia dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego, nawet jeśli nie poniósł żadnej szkody, a opóźnienie dłużnika było następstwem okoliczności od niego niezależnych. Odsetki nalicza się już od następnego dnia po terminie płatności.

Roszczenia o odsetki nie trzeba umieszczać w treści łączącej strony umowy – przysługują one z mocy prawa i nawet przy braku wskazania stopy procentowej odsetek w postanowieniach umownych, każdy wierzyciel ma je zagwarantowane ustawowo w wysokości sumy stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych (tzw. odsetki ustawowe za opóźnienie). Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie ustalona umownie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności odsetek ustawowych.

Gdy wierzytelność jest oprocentowana w umowie stron według stopy wyższej niż ustawowa, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy. Jeżeli jednak wysokość odsetek umownych przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, wierzycielowi należą się odsetki maksymalne za opóźnienie.

Postanowienia umowne uzgodnione pomiędzy stronami nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. Przepisy o odsetkach nie wyłączają możliwości dochodzenia odszkodowania – w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadal żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

W prawie cywilnym wyróżnia się trzy rodzaje odsetek:

• odsetki za opóźnienia w transakcjach handlowych – występują w sytuacji, gdy podmiotami umowy są przedsiębiorcy; są wyższe niż standardowe odsetki za opóźnienie, lecz nalicza się je dokładnie w taki sam sposób;
• odsetki należne od sumy pieniężnej (tzw. odsetki kapitałowe) –  są to szczególne odsetki, należne za okres poprzedzający termin wymagalności kapitału; nie mają związku z opóźnieniem w spełnieniu świadczenia, lecz wynikają z faktu korzystania przez dany podmiot z cudzego kapitału; przysługują wyłącznie wtedy, gdy wynika to z czynności prawnej, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu;
• odsetki ustawowe za opóźnienie – naliczane w przypadku opóźnienia dłużnika w spełnieniu świadczenia (zob. szerzej na ten temat w pkt Czym różni się zwłoka od opóźnienia?). 

Nie – co do zasady w polskim prawie obowiązuje tzw. zakaz anatocyzmu, czyli zakaz pobierania odsetek od zaległych odsetek. Istnieją jednak dwa wyjątki, uwzględnione w art. 482 kodeksu cywilnego. Odsetki takie można naliczać, gdy:

• po powstaniu zaległości w płaceniu odsetek strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy, a więc gdy zawarły odpowiednią umowę nie przed powstaniem zaległości, lecz dopiero po jej powstaniu;
• wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę sumy zaległych odsetek.

W obecnym stanie prawnym, od 2019 roku nie obowiązuje już ostatni wyjątek uwzględniany wcześniej przez kodeks cywilny, tj. sytuacja, w której zaległe raty kredytu długoterminowego udzielane były przez instytucje kredytowe.

Przepisy prawa cywilnego nie narzucają konkretnej formy zawarcia umowy przedwstępnej. Można ją zawrzeć w formie pisemnej, ustnej lub w formie aktu notarialnego. Forma umowy przedwstępnej ma jednak znaczenie w kontekście skutków odmowy zawarcia przez jedną ze stron umowy przyrzeczonej. 

Zasadniczo zaleca się zawarcie umowy przedwstępnej w tej samej formie, w jakiej ma zostać następnie zawarta umowa przyrzeczona (np. umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości powinno się zawierać w formie aktu notarialnego). Takie działanie daje bowiem możliwość żądania od drugiej strony przymusowego zawarcia umowy przyrzeczonej – nawet w drodze postępowania sądowego. Odbywa się to wówczas poprzez wniesienie pozwu o zawarcie umowy przyrzeczonej, a wyrok sądu zastępuje oświadczenie woli drugiej stronie umowy.

Alternatywnie można dochodzić od drugiej strony odszkodowania z tytułu szkody poniesionej na skutek niezawarcia umowy przyrzeczonej – taką konsekwencję wywołuje również zawarcie umowy przedwstępnej w dowolnej, innej formie niż wymaga tego umowa przyrzeczona. Jeśli zatem zdecydujemy się na zawarcie umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości w formie innej niż aktu notarialnego (np. pisemnej, ustnej), będzie nam przysługiwało wyłącznie roszczenie odszkodowawcze – w takiej sytuacji nie ma możliwości przymusowego żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Nasz adwokat oferuje przygotowanie przedwstępnych umów sprzedaży, dzierżawy i wielu innych.

Skutki niezawarcia umowy przyrzeczonej są ściśle związane z formą, w jakiej zawarta została umowa przedwstępna między stronami (zob. szerzej w pkt W jakiej formie zawrzeć umowę przedwstępną?).

W przypadku zawarcia umowy przedwstępnej w tej samej formie, która jest wymagana przy zawarciu umowy przyrzeczonej, strona może dochodzić zawarcia umowy w trybie sądowym. Wyrok sądu zastępuje wówczas oświadczenie woli drugiej strony umowy. Powyższe uprawnienia nie wykluczają alternatywnego dochodzenia odszkodowania za szkodę wywołaną niezawarciem umowy przyrzeczonej.

W przypadku natomiast zawarcia umowy przedwstępnej w innej formie niż wymagana przy umowie przyrzeczonej (np. zwykła forma pisemna dla umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości), strona uprawniona może żądać wyłącznie naprawienia szkody, jaką poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Jest to niezwykle istotna różnica, bowiem nie można w takiej sytuacji skutecznie domagać się przed sądem zawarcia umowy, jak ma to miejsce w przypadku zachowania odpowiedniej formy umowy przedwstępnej. 

Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne.

Aby udzielić odpowiedzi na powyższe pytanie, konieczne jest w pierwszej kolejności wskazanie różnic pomiędzy zaliczką i zadatkiem. Należy podkreślić, że zaliczka nie jest tak naprawdę instytucją z zakresu prawa cywilnego, natomiast zadatek podlega szczegółowym regulacjom zawartym w kodeksie cywilnym. Już choćby z tego względu skłaniać się należy ku stosowaniu w umowach przedwstępnych zadatku, a nie zaliczki, gdyż gwarantuje to pewność sytuacji obu stron umowy.

Zarówno zaliczka, jak i zadatek wpłacane są przed zawarciem umowy przyrzeczonej, zaś po jej wykonaniu wpłacona kwota zaliczana jest na poczet końcowej ceny sprzedaży. Komplikacje pojawiają się jednak w przypadku, gdy do zawarcia umowy przyrzeczonej z jakiegoś powodu nie dojdzie. 

Zaliczka charakteryzuje się tym, że co do zasady jest zwracana stronie, którą ją wpłaciła, gdy nie dojdzie do zawarcia umowy przyrzeczonej z jakiegokolwiek powodu – niezależnie od tego, czy winę za to ponosi jedna ze stron, czy też stan taki wyniknął na skutek siły wyższej. Nie ma przy tym żadnych przeszkód, aby kwestię zaliczki uregulować w umowie w sposób odmienny. W takim stanie rzeczy poszkodowana jest zazwyczaj strona przyjmująca zaliczkę – najczęściej sprzedawca, który niezależnie od okoliczności jest zobowiązany do jej zwrotu w przypadku niezawarcia umowy przyrzeczonej. Powoduje to pewną dysproporcję stron stosunku zobowiązaniowego, bowiem strona kupująca jest w każdym przypadku chroniona przed stratą kwoty zaliczki, zaś sprzedawca nie jest zabezpieczony przed szkodą mogącą wyniknąć z niezawarcia umowy przyrzeczonej z winy drugiej strony.

Zadatek natomiast wyrównuje pozycje stron umowy w sytuacji niezawarcia umowy przyrzeczonej i chroni zarówno sprzedającego, jak i kupującego w jednakowym stopniu. Kodeks cywilny stanowi bowiem, że w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.

Powyższe oznacza, że jeżeli do zawarcia umowy przyrzeczonej nie dojdzie:

• z winy kupującego – sprzedający ma prawo do zachowania zadatku w pełnej wysokości;
• z winy sprzedającego – kupujący ma prawo do zwrotu zadatku w podwójnej wysokości;
• na skutek siły wyższej – zadatek podlega zwrotowi na rzecz kupującego w pełnej wysokości (nie dwukrotności).

Należy jednak pamiętać, że aby skorzystać z powyższych właściwości zadatku (zatrzymać zadatek lub żądać zwrotu dwukrotności danego zadatku), trzeba w pierwszej kolejności formalnie odstąpić od umowy z powodu jej niewykonania. Tylko skuteczne odstąpienie od umowy umożliwia zatrzymanie zadatku lub prawo żądania zwrotu zadatku w podwójnej wysokości.