Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste

Katalog dóbr osobistych człowieka, o którym mowa w art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r., poz. 121, dalej: „k.c.”), obejmuje dobra osobiste takie jak:

zdrowie,
wolność,
cześć,
swobodę sumienia,
nazwisko lub pseudonim, wizerunek,
tajemnicę korespondencji,
nietykalność mieszkania,
twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską.

Bezspornym jest, że katalog ten jest katalogiem otwartym, co oznacza, że istnieje możliwość objęcia ochroną prawa cywilnego także innych – niewskazanych w treści art. 23 k.c. – dóbr osobistych, tj. uznanych przez system prawny wartości obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie (zob. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2005, str. 160-161). Jednakże, aby można było wynieść wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie do rangi dóbr osobistych muszą one spełniać odpowiednie, doniosłe kryteria. Nie każde bowiem wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, mogą zostać zaliczone do katalogu dóbr osobistych. Jak wskazuje w swojej obszernej pracy naukowej przedstawiciel doktryny F. Rakiewicz dobrami osobistymi są stany rzeczy mogące być uznane za wartościowe ze względu na racje, które są brane pod uwagę jako aksjologiczne determinanty ochrony dóbr osobistych (zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1-3, SPP 2011, nr 2, cz. I, str. 108). Dokonując bardzo szczegółowej i wyczerpującej analizy prawnej, F. Rakiewicz w sposób przekonywujący uzasadnia pogląd, zgodnie z którym jako dobro osobiste należy traktować poczucie tożsamości narodowej rozumiane jako stan wolny od ingerencji w zespół zachowań, przekonań i poglądów człowieka związanych z uczestnictwem we wspólnocie narodowej zorganizowanej we własnym państwie, z którą identyfikuje się osoba ludzka (zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1-3, SPP 2011, nr 2, cz. I str. 106).

Asumptem do wyodrębnienia przez F. Rakiewicza w systemie prawnym dobra osobistego w postaci poczucia tożsamości narodowej stały się wypowiedzi publikowane w zagranicznych mediach o „polskich obozach koncentracyjnych” („Polish concentration camps”) w odniesieniu do niemieckich obozów koncentracyjnych znajdujących się w granicach Polski z 1939 r. Przeprowadzone przez F. Rakiewicza rozważania, w toku których F. Rakiewicz dokonuje dogłębnej analizy szeregu aktów prawnych, pojęć, definicji, zjawisk socjologicznych oraz badań statystycznych opinii publicznej, pozwalają bez jakichkolwiek wątpliwości na przyjęcie twierdzenia, zgodnie z którym poczucie tożsamości narodowej jest nie tylko wartością w powszechnej ocenie społecznej, ale i wartością uznaną przez system prawny – poczynając od Konstytucji, poprzez różne obowiązujące w Polsce akty prawa międzynarodowego na ustawodawstwie zwykłym kończąc (zob. cz. II, str. 91). Zdaniem F. Rakiewicza poczucie tożsamości narodowej wykazuje każdą z cech wspólnych wszystkim dobrom z art. 23 k.c. (zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1-3, SPP 2012, nr 1, cz. III, str. 61).

W tym miejscu, przechodząc już do aspektów praktycznych niniejszego artykułu, należy postawić pytanie, w jaki sposób skutecznie dochodzić roszczeń w przypadku zagrożenia lub naruszenia analizowanego dobra osobistego? Oczywistym jest, że zgodnie z obowiązującą w polskiej procedurze cywilnej zasadą rozłożenia ciężaru dowodu, to powód winien wykazać, że doszło do zagrożenia lub naruszenia jego poczucia tożsamości narodowej. Podążając za stanowiskiem autora odkrycia ww. dobra osobistego należy wskazać, że to powód zobowiązany jest przedstawić w toku postępowania sądowego dowody umożliwiające obiektywne wykazanie, że funkcjonuje u niego poczucie określonej tożsamości narodowej, które doznało zagrożenia lub naruszenia. Sąd natomiast dysponuje środkami, które umożliwiają poddanie twierdzeń powoda weryfikacji z obiektywnego punktu widzenia. Już wstępnie w toku ustnego przedstawienia stanowisk stron w pierwszym studium rozprawy, czy w ramach tzw. informacyjnego wysłuchania stron, a następnie ostatecznie w rezultacie przeprowadzenia postępowania dowodowego (m.in. dowodów z dokumentu, z zeznań świadków, z przesłuchania stron), sąd władny jest ustalić spełnienie obiektywnych kryteriów faktycznych wskazujących na powiązanie powoda z daną wspólnotą narodową albo na jego brak. Sąd rozpoznający sprawę o ochronę poczucia tożsamości narodowej powinien ustalić zatem np. czy powód wykazuje znajomość języka danej wspólnoty narodowej, czy uważa go za język ojczysty, czy zna i kultywuje tradycje i zwyczaje tej wspólnoty, czy jest zaangażowany w działalność na rzecz jej kultury, czy zna jej historię. Kierując się zasadami doświadczenia życiowego możliwe jest dokonanie oceny, czy deklarowana przez powoda samoidentyfikacja narodowa jest pozorna lub też występuje w znikomym stopniu, nieuzasadniającym udzielenia ochrony prawnej (zob. F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego, cz. 1-3, SPP 2012, nr 1, cz. III str. 61). Po stronie pozwanego pozostaje natomiast wykazanie, że jego działania nie były bezprawne. W sytuacji, gdy pozwany nie podoła ciężarowi dowodu w tym zakresie, a powód udowodni istnienie poczucia tożsamości narodowej, powództwo winno zostać uwzględnione.

Na zakończenie, należy zwrócić uwagę, że dokonane odkrycie dobra osobistego w postaci poczucia tożsamości narodowej, spotkało się z pozytywnym przyjęciem i aprobatą przedstawicieli nauki, którzy bezkrytycznie zakwalifikowali poczucie tożsamości narodowej do szeregu innych dóbr osobistych funkcjonujących w polskim systemie prawnym. Wobec tego, nie pozostaje nic innego, jak oczekiwać z niecierpliwością na pierwsze orzeczenie sądu w tym przedmiocie.

Kontakt: adw. Justyna Papierska, j.papierska@jp-adwokaci.pl, +48 509 582 789

‍